تعریف هوش فضایی و کاربرد و روش تقویت آن برای دانش آموزان
هوش فضایی قابلیت تجسم اشکال و تصاویر سه‌بعدی است. یک مدل تفکر دیداری است .
قابلیت درک اشکال و تصاویر سه‌بعدی است. به طور معمول این قابلیت، متعلق به نیمکره راست مغز است که در هنگام حل پازل‌ها، نقشه‌خوانی و طراحی و اجرای پروژه‌های عمرانی و مهندسی خود را نشان می‌دهد.
از آنجایی که هوش فضایی شامل عمل دیدن می‌شود بنابراین توانایی انسان در درک و تحلیل اشکال و تصاویر را نیز افزایش می‌دهد. شناخت تصویر، درک رابطه شکل و زمینه همچنین سازمان‌دهی و مدل‌سازی ساختار یک ایده به صورت تصویری از قابلیت‌های هوش فضایی به شمار می‌آید.
به هوش فضایی، اغلب “تفکر دیداری” نیز گفته می‌شود. به عنوان مثال وقتی یک نفر مشغول پیاده‌روی در محوطه‌ای وسیع بدون جاده یا هیچ علامت راهنمایی است، و تنها همراه او یک نقشه و یک قطب‌نما است؛ عمل ذهنی آن فرد در تصویرسازی ذهنی برای پیدا کردن مسیر خود بر اساس نقشه و قطب‌نما، چیزی است که هوش فضایی را معنا می‌کند.
هوش فضایی از توانایی انسان در بازی شطرنج گرفته تا هدایت و فرماندهی نیروهای ارتش در میدان جنگ، تاثیر دارد. در بازی شطرنج نه تنها لازم است شما برای پیروزی بر حریف، استراتژی خود را تعیین و راه‌بری کنید بلکه نیاز است، همزمان حرکت‌های حریف را نیز پیش‌بینی و خنثی نمائید. در اینجا هوش فضایی به کمک شما می‌آید تا به مغز شما قدرت تصویرسازی صفحه شطرنج و پیش‌بینی تمام حرکات احتمالی مهره‌ها را حتی بدون حرکت واقعی آنها بدهد.
مثال خوب دیگر برای کاربرد هوش فضایی، پازل مکعب روبیک است. این مکعب سه وجهی 3×3×3 با 9 مربع در هر طرف، عملا 54 وجه را می‌سازد. هر وجه با یکی از 6 رنگ پر شده‌اند که با کوچکترین حرکتی در طول یا در عرض، تمام رنگ‌ها به هم ریخته شده و شما باید برای مرتب کردن دوباره وجه‌ها با رنگ‌های یکسان، تمام قوای ذهنی و مهارت‌های درک فضایی خود را به کار برید. گرچه که ترفندهای زیادی برای حل پازل مکعب روبیک وجود دارد اما آنچه در همه این راه‌ها، مشترک است، قدرت تحلیل فضایی یا همان هوش فضایی است که شما را قادر به درک و استفاده از راه‌حل می‌کند.
آموزش و افزایش هوش فضایی به رشد بسیاری از عملکردهای مغز از جمله، حافظه، توانایی شناختی و تفکر کمک می‌کند. افرادی که می‌توانند راه‌حل‌ها و الگوهای حل مسئله را به خوبی درک و تجسم نمایند، همیشه موفق‌تر از افرادی هستند که ناچارند تمام راه‌های ممکن را برای حل مسئله در عمل آزمایش کنند تا نهایتا بتوانند آن را حل نمایند.
نظريه هوش‌هاي چندگانه، به ويژه در زمينه‌هايي به غير از هوش كلامي و منطقي-رياضي به گسترش ديدگاه طراحان و برنامه ريزان درسي كمك مي كند. به هوش بصري و فضايي به عنوان يكي از ابعاد حاشيه‌اي و معقول برنامه‌هاي درسي نظام آموزش و پرورش ايران، كمتر توجه شده و عملاً فرصت ها و تجارب يادگيري بسيار اندكي نيز براي رشد و پرورش آن به مورد اجرا گذاشته مي شود. حال آنكه به استناد نظريه هوش‌هاي چندگانه ميتوان به طراحي و تدوين مجموعه‌اي متنوع از فعاليت‌ها و تجارب يادگيري در اين زمينه اقدام كرد.
اصولاً دانش‌آموزاني كه هوش فضايي و بصري قوي دارند از دوربين عكاسي و فيلمبرداري براي يادگيري استفاده مي‌كنند و از معماهاي ديداري لذت مي‌برند. در واقع، اين افراد موضوعاتي را مجسم مي‌كنند، كه هوش كلامي آن را توصيف مي‌كند(وايت، 1383). لذا استفاده و كاربرد اشكال و انواع مختلف نقشه، نمودار، جدول، منحني، تصوير، عكس، پوستر، اسلايد، فيلم، معماهاي بصري، نرم افزارهاي گرافيكي رايانه‌اي، اشكال سه بعدي، داستان‌سرايي تخيلي، استعاره‌هاي تصويري، طراحي بصري، كولاژ، نقاشي، آبرنگ، گرافيك، مجسمه‌سازي، سفالگري، طراحي ذهني و تمامي حوزه‌هاي هنرهاي تجسمي در رشد و پرورش هوش فضايي و بصري دانش آموزان تأثير شگرفي دارند(اميني و تمنايي‌فر، 1388).
مشكلات هوش فضایی
ديدن تصاوير واقعی يا چشم ذهن برايم مشكل است.
در يك محله يا ساختمان ناآشنا به سختي مسير خود را پيدا مي‌كنم.
گاهي اوقات نمي‌‌توانم درست را از غلط تشخيص دهم.
وقتي مي خواهم شكل يك آدم را نقاشی كنم، هنوز مثل كودكان عكس خطي مي‌كشم.
وقتي دانش‌آموز دبيرستانی بودم، حضور در كلاس هندسه برايم دشوار بود، زيرا از آن چيزي سر در نمي آوردم.
كوررنگی دارم يا تشخيص سايه روشن رنگ‌ها برايم دشوار است.
كپی كردن اشكال و طرح‌های ساده روی يك ورق كاغذ برايم مشكل است(آرمسترانگ، 1385).
چند روش برای افزایش هوش فضایی
- كاردستي بسازيم و ازبچه ها هم بخواهيم تا كاردستي بسازند.
- كارهاي كلاسی را به صورت تصويري طراحی كنيم.
- كلاس خودمان را ازكارهای بچه‌ها بصورت حجم و تصوير، زيبا كنيم.
- سفر خيالي را با چشمهای بسته در كلاس تمرين كنيم.
- داستان‌سازی به صورت بداهه را دركلاس تمرين كنيم.
- دانش‌آموزان از روي كاغذ سفيد انشاء بخوانند (روش سفيد خواني W.R.M).
- باگياهان و حيوانات همانند‌سازی كنيم؟ (اگر تو ابر بودی، به آدم‌ها چه ميگفتي؟ اگرتو شیر بودي چه ميكردي؟).
- بچه ها بدون مقدمه يک نمايش تخيلي بسازند (كردی، 1386).
تكاليف خلاق هوش فضایی برای کودکان
- يک داستان تخيلي درباره درس خود درست كنند.
- اگر يك دانش‌آموز نامریی بود، چه كار می كردند.
- درس را به صورت يک داستان تخيلی بنويسید.
- يک داستان تخيلی به صورت شفاهی از درس بسازند.
- به عنوان نويسنده درس تغييراتی در درس ايجاد كنند.
- به عنوان معلم خودشان درس را به صورت جديد ارائه دهند(كردی، 1386).
تقويت اعتماد به نفس از طريق هوش فضایی
- با كودكانتان به تماشاي تلويزيون بنشيند و در مورد آن چه مي‌بينند بحث كنيد، مثلاٌ در مورد شيوه‌هاي تبليغي كه توليد‌كنندگان كالا (چيپس، پفك) به كار مي‌برند تا ما را به خريد چيزهايي كه هيچ نيازي به آنها نداريم تشويق كنند، به بحث بپردازيد. از اين طريق فرزندانتان مي‌آموزند كه با آگاهي بيشتر خود را كنترل كنند.
- به كودكتان اجازه دهيد اتاق خواب خود را تزيين كند.
- به آنها نشان دهيدكه چگونه نقاشي مورد علاقه خود را قاب گرفته و به ديوار بزند.
- كادوهاي تولد، يا روز مادر را با نقاشي كه كودك شما تهيه كرده تزيين كنيد.
- اگر در مجلس خاص يا مجلس رسمي در مدرسه، شركت دارد و قرار است شما هم برويد، سعي كنيد لباس خوبي بپوشيد و بگذاريد كودكتان متوجه شود كه به مجلس او اهميت مي‌دهيد.
- آلبوم عكسي از موارد مورد علاقه او تهيه كنيد.
- يك تابلوي مخصوص براي چسباندن نقاشي‌هاي فرزندتان تهيه كنيد تا پوسترها و عكس‌ها يا نقاشي‌هاي خود را روي آن بچسباند.
- از كامپيوتر خود استفاده كنيد و كلمات و تصاوير فرزندتان را روي صفحه ي آن منعكس كنيد.
- روي كيك و غذاهاي كه درست مي‌كنيد، نام فرزندتان را بنويسيد.
- يك تابلوي اعلانات خانوادگي تهيه كنيد و از آن به عنوان صفحه‌ي پيام براي اعضاي خانواده استفاده كنيد؛ سعي كنيد همه‌ي پيام‌ها مثبت باشد.
- براي بيان انتظاراتتان از طرح‌هاي ساده استفاده كنيد.
- عكس‌هايي كه نشانگر هيجانات مختلف هستند به كودكتان نشان دهيد و از او بخواهيد در مورد آنها صحبت كند (مانند فردي كه در تصوير لبخند مي‌زند يا گريه مي‌كند) (چرا برخي افراد در خيابان‌ها زندگي مي‌كنند؟)(آذرفر،1386).
ابزارهاي تكنولوژيك در تقويت هوش فضایی
برنامه گرافيكي كه به گسترش مهارت هاي ديداري و خلاّقيت كمك مي‌كند، همچنين اينترنت و سازمان دادن فايل‌ها و فولدرها، به درك فضايي كمك مي‌كند.
ديگر ابزارهايي كه ممكن است كودكان از آن سود ببرند عبارتند از:
- برنامه طراحي مانند Corel.
- برنامه‌هاي تركيب تصوير (Image).
- برنامه‌هاي نقاشي.
- برنامه‌هاي خواندن با نشانه‌هاي بصري.
- برنامه‌هاي صفحات وب.
- نرم افزار تري دي (3D).
- بازي‌هاي نرم افزاري.
- برنامه‌هاي صفحه گستر كه به كودكان اجازه مي‌دهد، نمودارها و نقشه‌ها يا جداول را ببينند مانند Excel.
- برنامه‌هاي مولتي مديا(آذرفر،1386).
روش هاي ارتقا هوش فضايي دانش آموزان
از دانش‌آموز بخواهيد تا به ترسيم يا تجسم رفتارهاي مناسب بپردازد.
عنوان و تجسم كردن استعاره‌هايي كه در هنگام مواجه با مشكلات، از آنها استفاده كنند (مثلاً اگر ديگران سخنان بدي به تو مي‌گويند، آنها را همچون تيري تصور كن كه تو خود را از مسير آنها كنار مي‌كشي)(آذرفر،1386).
مشاغل احتمالي فضايي
از مشاغل احتمالي ميتوان به طراح، هنرمند، عكاس، دكوراتور منزل، نقاش، طراح لباس، معمار، منتقد هنر، مخترع، آرايشگر، بازيگر، شطرنج باز، فيلمبردار، طراح گرافيكي كامپيوتري، ناخداي كشتي، مجسمه‌ساز، معمار، مكانيك و مهندس اشاره كرد(آرمسترانگ، 2009).