فرزند خوانده کیست و احکام فرزند پذیری در اسلام چگونه است
*+هدف ما در این مقاله بیان احکام حضانت فرزند خوانده و فرزند پذیری در اسلام می باشد+*
در اسلام مرکز کانون گرم خانواده فرزند می باشد. همچنین در این دین توجه ویژه ای به رشد ، تربیت ، آموزش و پرورش کودکان گردیده. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله می فرمایند : خانه اى كه كودك در آن نباشد، بركت در آن نيست. اما برخی از خانواده ها از این نعمت پر برکت خداوند محروم اند اما می تتوانند در صورت تمایل و داشتن شرایط لازمه فرزند پذیری، کودکی را به فرزند خواندگی می پذیرند.
فرزندخوانده کیست؟
فرزندخوانده به کسی اطلاق می گردد که شخصی (غیر از پدر و مادر واقعی) او را به فرزندی بپذیرد. بر اساس فرزند خواندگی، رابطه ای بخصوص میان فرزندخوانده و پدرخوانده و مادرخوانده به وجود می‌آید. در اصطلاح فقهی، فرزند پذیری این است فردی با اثبات عدم داشتن فرزند، فرزند دیگری را به عنوان فرزند واقعی خود می پذیرد مانند بچه سر راهی و یا کودکان یتیم.
احکام فرزند خواندگی از زمان جاهلیت تا ظهور دین اسلام
سنت فرزند خواندگی و برعهده گرفتن حضانت کودکان بی سرپرست از زمان جاهلیت تا کنون ادامه داشته اما در طول این زمان شرایط و شکل فرزند خواندگی دچار تغییر و تحولی شگرف گردیده. در زمان جاهلیت دلیل اصلی فرزند خواندگی قوام و بقای جامعه و خانواده به مردان و اولاد ذکور بود و زنان در این مورد دخالتی نداشته.
از طرفی علامه طباطبائی در این باره گفته است: «و همین که دیدید می گفتند که قوام اجتماع به وجود مردان است، باعث شد که معتقد شوند به این که اولاد حقیقی انسان، فرزندان پسر می باشند، و بقای نسل به بقای پسران است، (و اگر کسی در آن زمان فرزند پسر نداشته و همه فرزندانش دختر بودند، در حقیقت آن را اجاق کور می دانستند) و همین اعتقاد غلط ریشه اصلی عمل تبنی و یا همان (فرزندگیری) شد.
به عبارت دیگر در زمان جاهلیت خانواده هایی که فرزند پسر نداشتن برای جلوگیری از انقراض نسل خود فرزند پسر را به عنوان فرزند خواندگی می پذیرفتند. اما افکار غلط دوره جاهلیت در مورد فرزند پذیری فقط به این یک مورد ختم نمی شود.
در آن زمان اگر مردی یقین می کرد که عقیم است و هرگز بچه دار نمی شود، دست به دامن یکی از نزدیکان خود از همچون : برادر و برادرزاده می شد، و او را به بستر همسر خود می برد تا با او جماع کند، و از این جماع فرزندی حاصل شد، و او آن فرزند را فرزند خود بخواند و خاندان او باقی بماند.»
قرآن با صراحت آن را در آیه چهارم سوره احزاب رد می کند: «و خدا فرزندخواندگانتان را فرزندانتان نساخت. اینها چیزهایی است که به زبان می‌گویید». این آیه با واژه «اَدعیاء» (جمع «دُعی») از فرزندخواندگی یاد و بیان می‌کند که رابطه فرزند با پدر و مادر، رابطه‌ای حقیقی و طبیعی است نه تشریفاتی و قراردادی. فرزندخواندگی به شیوه جاهلیت و در نظر گرفتن تمام آثار فرزند واقعی، نفی شد.
همانطور که گفتیم اکنون احکام حضانت بچه و فرزند پذیری در دین اسلام دچار تغییراتی گردیده که، همچنین در آیه بعد ی نیز تأکید می کند که فرزندان را به نام پدرانشان بخوانید که این نزد خدا پسندیده تر است و اگر پدرانشان را نمی شناسید آنان را موالی و برادران دینی خود بدانید.
پیامبر اکرم این چنین نفی فرزندخواندگی در قرآن را به مردم این چنین نشان داد ،او قبل از بعثت، زید بن حارثه را که هشت سال داشت فرزندخوانده خود برگزید و این فرزندخواندگی سی سال طول کشیده است. پیامبر برای نفی این سنت، با همسر پسرخوانده‌اش پس از آن که زید از او (زینب دختر جحش) طلاق گرفت ازدواج می‌کند.
قرآن در سوره احزاب به ازدواج پیامبر با همسر سابق فرزندخوانده خود اشاره نموده و در آیه ۳۷ این سوره از زید نام می‌برد و همچنین در آیات ۳۶ تا ۴۰ سوره احزاب به ماجرای این ازدواج اشاره می کند و برای پاسخ به اعتراضاتی مبنی بر این ازدواج پیامبر، در آیه چهلم تأکید می‌کند که محمد پدر تکوینی و طبیعی (زیستی) هیچ یک از مردان شما نیست، بلکه او رسول خدا و خاتم پیامبران است.
احکام نسبی فرزند پذیری در دین اسلام
در کتب فقهی برای رابطه نسبی میان فرزند و بستگان نسبی اش، عقاید بسیاری مطرح است اما برخی معتقدند که در اسلام تنها برخی از این آثار (محرمیت، ارث و ازدواج) پذیرفته نشده اما آثار دیگر (مانند حضانت، ولایت شرعی، نفقه میان والدین و فرزندادن، ربا میان پدر و فرزند و…) برقرار است.
و همینطور در آیه ۴ سوره احزاب، رابطه نسبی فرزند خواندگی و نام گذاری فرزند خوانده به غیر پدر واقعی رد می‌شود. در روایات فقهی نیز به عدم ثبوت نسبت میان فرزندخوانده و فرزندپذیر تصریح شده است.
احکام محرمیت فرزند پذیری در دین اسلام
سه عامل در احکام فرزندیری در اسلام وجود دارد موجب محرمیت می شود هر کدام مفهوم و مرز روشن و معینی دارند و بدون رعایت آن ضوابط، هیچ کدام از این عوامل شامل فرزندخوانده و فرزندپذیران نمی‌شود. این سه عمل عبارت اند از : نَسَب (رابطه نسبی فرزند با والدین)، سَبَب (مانند سببیت ازدواج در مَحرمیت عروس یا آمیزش در محرمیت ربیبه) و رضاع (شیردهی طبق ضوابط شرعی)
در آیات ۳۶ و ۴۰ سوره احزاب می توانید عدم محرمیت همسر فرزندخوانده بر فرزندپذیر و حلال بودن ازدواج با او پس از جدایی را مشاهده نمایید. برخی از فقهای و علمای معاصر، فتوایی به محرمیت فرزندخوانده صادر نمودند که نقدها و دفاع‌هایی را در پی داشته است. برای حل مشکلات محرمیت میان فرزندخوانده و فرزندپذیر در کتب فقهی در احکام رضاع و نکاح یا در استفتائات راه حل هایی شرعی همچون شیردهی و ازدواج بیان شده است.
احکام ارث فرزند خوانده در دین اسلام
از جمله آیات ارث می توان به آیه ۱۱ سوره نساء که در آن ارث والدین و فرزندان بیان شده است اشاره نمود، بر رابطه طبیعی و واقعی میان آنها دلالت دارد. در گذشته در احکام فرزند خواندگی، فرزند خوانده مانند فرزند حقیقی خانواده ارث می برد اما با نزول آیات ۴ و ۴۰ سوره احزاب که در آنها فرزند حقیقی بودن پسرخوانده نفی شد و از ارث نیز باطل گردید.
لایحه ممنوعیت ازدواج فرزند پذیر با فرزند خوانده
لایحه ای مبنی بر ممنوعیت ازدواج فرزند خوانده با سرپرست در سال ۱۳۹۲ شمسی جهت حمایت از کودکان بی سرپرست در مجلس شورای اسلامی ایران مطرح گردید. اما به دلیل مغایرت با احکام شرعی توسط شورای نگهبان رد شد. در نهایت برای حفظ حقوق کودکان بی سرپرست و رعایت شرع ازدواج سرپرست با فرزند خوانده تنها در صورت صلاحدید دادگاه جایز شمرده شد.
جامعه شناسان و حقوق دانان و همچنین حامی حقوق کوکان بی سرپرست با این لایجه که در تبصره ماده ۲۶ قانون حمایت از کودکان بی سرپرست جای گرفته بود از خود مخالفت های زیادی را نشان دادند اما در سال ۱۳۹۶شمسی مقامات دولتی از طرح حذف این تبصره و بازگشت به قانون گذشته که در آن مسئله ازدواج سرپرست با فرزندخوانده مسکوت بود، خبر دادند.
از سوی دیکر برخی با استناد به آیه محارم و توسعه مفهومی دلیل حرمت ازدواج با ربیبه (تربیت در دامن شوهر زن) ازدواج با فرزندخوانده را حرام دانسته‌اند و همچنین آیت‌الله مکارم شیرازی به همراه برخی از فقها مساله ازدواج با فرزند خوانده را به سبب آنکه بیشتر اوقات به صلاح فرزند خوانده نیست جایز ندانسته‌اند.