کم خونی چیست (انواع، علائم، دلایل و روش های درمان کم خونی)
کم خونی از جمله اختلالات خونی می باشد که می تواند سلامتی ما را تحت شعاع قرار دهد. گلبول های قرمز، سلول های خونی دیسک شکلی هستند که اکسیژن را به بافت ها و اندام های بدن انتقال می دهند. کم خونی زمانی رخ می دهد که تعداد گلبول های قرمز سالم موجود در بدن خیلی کم باشند و قسمت های مختلف بدن برای عملکرد بهینه خود به مقدار مشخصی اکسیژن نیاز داشته باشند. بسیاری از علائم کم خونی مانند خستگی و تنگی نفس، ناشی از کمبود اکسیژن رسانی به اندام ها و بافت های بدن می باشد. گلبول های قرمز حاوی پروتئین غنی از آهن به نام هموگلوبین هستند. هموگلوبین به اکسیژن در ریه ها وصل می شود و این امکان را فراهم می کند تا گلبول های قرمز در سراسر بدن و اندام ها انتقال پیدا کنند. در این مطلب با کم خونی و انواع مختلف آن آشنا خواهید شد.
اطلاعات مفید درباره کم خونی و علائم آن
بدن شما روزانه میلیون ها گلبول قرمز را از گردش خون خارج می کند و گلبول های جدید را جایگزین آن ها می کند. اختلال در این روند نیز می تواند منجر به کم خونی شود. به عنوان مثال، اگر تولید گلبول های قرمز کاهش یابد یا این سلول‌های خونی زودتر از حد طبیعی از بین بروند، کم خونی ممکن است رخ دهد.
کم خونی با توجه به میزان هموگلوبین خون اندازه گیری می شود. تخمین زده شده است که در سال 2019 در سراسر جهان بیش از 1/47 میلیارد نفر به کم خونی مبتلا بوده اند. زنان و افراد مبتلا به بیماری های زمینه ای مانند سرطان، بیشتر در معرض ابتلا به کم خونی هستند. انواع و دلایل مختلفی برای کم خونی وجود دارد. برخی از انواع کم خونی خفیف هستند و به راحتی قابل درمان می‌باشند، در حالی که برخی دیگر می توانند عوارض جدی برای سلامتی ایجاد کنند.
این مقاله به بررسی دلایل مختلف، علائم و عوامل تغذیه‌ای مرتبط با کم خونی می‌پردازد و همچنین نحوه درمان آن را توضیح می دهد.
همچنین در مورد رابطه کم خونی و جوش صورت بدانید.
علت کم خونی چیست
گلبول های قرمز خون در مغز استخوان شما تولید می شوند و طول عمر متوسطی بین 100 تا 120 روز دارند. به طور متوسط، مغز استخوان شما در هر ثانیه 2 میلیون گلبول قرمز تولید می‌کند. این در حالی است که تقریباً همین تعداد از گلبول های قرمز از گردش خون خارج می شوند.
حدود 1 درصد از گلبول های قرمز خون هر روز از گردش خون خارج شده و جایگزین می شوند. هر عامل و فرآیندی که تعادل بین تولید و تخریب گلبول های قرمز خون را بر هم زند، می تواند موجب کم خونی شود. دلایل کم خونی به طور کلی به دو دسته تقسیم بندی می شوند؛ فاکتورهایی که تولید گلبول های قرمز را کاهش می دهند و فاکتورهایی که تخریب آن ها را افزایش می دهند.
عوامل کاهش دهنده گلبول های قرمز
وقتی تولید گلبول قرمز خون کمتر از حد معمول باشد، تعداد گلبول های قرمزی که از بدن خارج می شوند بیشتر از تعداد آن ها در جریان گردش خون است. همین امر می تواند منجر به کم خونی شود. عواملی که تولید گلبول های قرمز را کاهش می‌دهند به دو دسته اکتسابی و ارثی تقسیم می‌شوند.
عوامل اکتسابی که می‌توانند تولید گلبول قرمز خون را کاهش دهند
- کمبود مواد مغذی مورد نیاز برای تولید گلبول‌های قرمز خون مانند آهن، ویتامین B12 و فولات
- بیماری کلیوی
- برخی از انواع سرطان مانند لوسمی، لنفوم و مولتیپل میلوما
- بیماری‌های خود ایمنی مانند لوپوس یا آرتریت روماتوئید
- انواع خاصی از عفونت‌ها مانند HIV و سل
- کم کاری تیروئید (تشخیص کم کاری تیروئید بدون آزمایش نیز امکان پذیر است.)
- بیماری التهابی روده (IBD) مانند کولیت اولسراتیو و بیماری کرون
- کم خونی آپلاستیک
- انواع خاصی از داروها یا درمان ها به ویژه شیمی درمانی و پرتودرمانی برای سرطان
- قرار گرفتن در معرض مواد سمی مانند سرب
عوامل ارثی موثر در کاهش گلبول قرمزسالم
- کم خونی فانکونی
- سندرم شواخمن-دیاموند
- کم خونی دیاموند- بلک فان
- دیسکراتوز مادرزادی
- ترومبوسیتوپنی آمگاکاریوسیتی (کاهش پلاکت خون)
- عواملی که تخریب گلبول های قرمز خون را افزایش می دهند
از طرف دیگر، هر فاکتوری که موجب تسریع فرایند تخریب و از بین رفتن گلبول های قرمز با روندی سریع تر از حد معمول شود نیز می تواند منجر به کم خونی گردد. این عوامل نیز می‌توانند اکتسابی یا ارثی (ژنتیکی) باشند.
عوامل اکتسابی که منجر به از دست دادن گلبول های قرمز خون می شوند
از دست دادن خون، که می تواند به دلیل:
- تصادفات یا جراحات
- عمل جراحي
- خونریزی شدید قاعدگی
- زایمان
- اندومتریوز
- ضایعات گوارشی، مانند زخم یا ضایعات ناشی از IBD یا سرطان
- خونریزی شدید بینی
- اهدای مکرر خون
- همولیز، شرایطی که در آن گلبول های قرمز به دلیل موارد زیر خیلی زود تجزیه می‌شوند:
- فعالیت خود ایمنی
- عفونت های خاص
- عوارض جانبی دارو
- قرار گرفتن در معرض سموم
- بزرگ شدن طحال
- بیماری های کبدی مانند هپاتیت یا سیروز
- عفونت‌هایی مانند مالاریا
دلایل ارثی افزایش تخریب گلبول‌های قرمز خون
- بیماری سلول داسی شکل
- کمبود آنزیم گلوکز-6-فسفات دهیدروژناز (G6PD).
- تالاسمی
- کمبود پیرووات کیناز
- اسفروسیتوز ارثی
- الیپتوسیتوز ارثی
- فاکتورهای خطر کم خونی
عواملی که خطر ابتلا به کم خونی را افزایش میدهد
فاکتورهای مشخصی وجود دارند که خطر ابتلا به کم خونی را افزایش می دهند. برخی از آن ها عبارتند از:
- رژیم غذایی حاوی آهن، فولات یا ویتامین B-12 کافی نباشد
- دوره‌های قاعدگی
- بارداری
- سن بالای 65 سال
- برخی از اختلالات گوارشی مانند بیماری کرون یا بیماری سلیاک
- برخی از بیماری‌های مزمن مانند سرطان، بیماری کلیوی، بیماری کبد یا یک بیماری خود ایمنی
- سابقه خانوادگی و ژنتیکی که می‌تواند باعث کم خونی شود
- انواع خاصی از داروها یا درمان ها به خصوص شیمی درمانی یا پرتودرمانی برای سرطان
- عوامل دیگری مانند مصرف زیاد الکل و قرار گرفتن مکرر در معرض مواد شیمیایی سمی
کم خونی چه علائمی دارد
بسیاری از علائم کم خونی با کمبود اکسیژن رسانی به اندام ها و بافت ها همراه است. اگر به کم خونی مبتلا هستید، ممکن است علائم زیر را تجربه کنید:
- خستگی
- ضعف
- سبکی سر یا سرگیجه، به ویژه هنگام فعالیت یا ایستادن
- سردرد
- تنگی نفس
- رنگ پریدگی پوست، لثه ها یا ناخن ها
خوراکی های مفید برای رنگ پریدگی پوست را بشناسید.
- دست و پاهای سرد
- ضربان قلب بسیار سریع یا نامنظم
- درد قفسه سینه
- غش کردن
علائم دیگری که ممکن است در برخی از انواع کم خونی رخ دهند، عبارتند از:
- شکسته شدن ناخن ها
- التهاب زبان (تشخیص بیماری از روی زبان)
- ترک در اطراف دهان
- زردی
- بزرگ شدن غدد لنفاوی
- بزرگ شدن طحال یا کبد
- مشکل در تمرکز
تمرین های افزایش تمرکز را بشناسید.
- هوس های غیرمعمول مانند تمایل به خوردن یخ، خاک رس یا خاک
اگر علائم یا نشانه های کم خونی دارید، مهم است که به پزشک مراجعه کنید؛ به خصوص اگر غش یا درد قفسه سینه را تجربه می کنید.
انواع کم خونی
کم خونی انواع مختلفی دارد که در ادامه به معرفی آنها می پردازیم:
-
کم خونی ناشی از فقر آهن
کم خونی ناشی از فقر آهن شایع ترین نوع کم خونی است و زمانی اتفاق می افتد که بدن، آهن کافی مورد نیاز خود را دریافت نکند. تخمین زده می‌شود که 50 درصد از کم خونی‌ها به دلیل کمبود آهن می باشد. عوامل مختلفی می توانند منجر به کاهش سطح آهن در بدن شما شوند، از جمله:
- از دست دادن خون
- دریافت کمتر از مقدار توصیه شده روزانه آهن در رژیم غذایی
- داشتن یک بیماری که می تواند جذب آهن را دشوارتر کند، مانند IBD یا جراحی بای پس معده
خیلی از افراد مبتلا به کم خونی ناشی از فقر آهن خفیف یا متوسط هیچ علائمی را تجربه نمی کنند. در این افراد، کم خونی اغلب از طریق آزمایشات معمول خون تشخیص داده می شود.
کم خونی شدید ناشی از فقر آهن موجب بروز علائمی در فرد می شود که در ادامه برخی از آن ها را معرفی می کنیم. توجه داشته باشید که علائم محدود به این موارد نیستند:
- خستگی
- تنگی نفس
- درد قفسه سینه
- در صورتی که این نوع از کم خونی درمان نشود، می تواند عوارض جانبی جدی را به همراه داشته باشد.
-
کم خونی ناشی از کمبود ویتامین
کم خونی ناشی از کمبود ویتامین به دلیل داشتن سطوح پایین تر از حد طبیعی فولات یا ویتامین B12 ایجاد می شود. این نوع کم خونی معمولاً به دلیل دریافت کم این مواد مغذی در رژیم غذایی است.
علاوه بر برخی از علائم عمومی کم خونی، برخی از علائمی که نشان می دهند کم خونی ممکن است ناشی از کمبود ویتامین در بدن باشد، عبارتند از :
- درد در دهان و زبان
- تغییر رنگ در پوست، مو یا ناخن
-
کم خونی پرنیشیوز
نوع خاصی از کم خونی است که به دلیل کمبود ویتامین B12 ایجاد می‌شود. افراد مبتلا به این نوع کم خونی معمولا فاقد پروتئین ساخته شده در معده با عنوان عامل داخلی هستند. عامل داخلی به بدن در جذب ویتامین B12 از مواد غذایی کمک می‌کند. در برخی موارد، روده کوچک نیز در جذب ویتامین B12 با مشکل روبرو می‌شود.
علائم کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B12
- بی حسی و سوزن سوزن شدن در دست یا پا
- ضعف عضلانی
- مشکلات در انعطاف یا حرکت
- افسردگی
- مشکلات حافظه
- گیجی
- علائم گوارشی که می‌تواند شامل سوزش سردل، حالت تهوع یا استفراغ، نفخ یا گاز و یبوست باشد.
-
کم خونی همولیتیک
در کم‌خونی همولیتیک، گلبول های قرمز خون سریع تر از آن چه بدن شما بتواند آن ها را جایگزین کند، از بین می روند.
چند علت کم خونی همولیتیک:
- فعالیت خود ایمنی، که در آن بدن شما آنتی بادی هایی تولید می کند که به گلبول های قرمز حمله کرده و آن ها را از بین می‌برند
- شرایط ارثی مانند بیماری سلول داسی شکل و تالاسمی
- آسیب فیزیکی به گلبول های قرمز مانند استفاده از دستگاه بای پس قلب-ریه یا دریچه‌های مصنوعی قلب
- عوارض جانبی انواع خاصی از داروها مانند استامینوفن یا پنی سیلین
- عفونت هایی مانند مالاریا
- قرار گرفتن در معرض سموم
علائم مختص کم خونی همولیتیک
- زردی
- بزرگ شدن طحال لرز
- درد پشت یا بالای شکم
-
کم خونی آپلاستیک
کم خونی آپلاستیک زمانی اتفاق می افتد که مغز استخوان شما گلبول های قرمز کافی تولید نمی کند. این به دلیل آسیب به سلول های بنیادی در مغز استخوان است که به طور معمول به گلبول های قرمز تبدیل می شوند. به دلیل این آسیب، گلبول های قرمز کمتری تولید می شود.
کم خونی آپلاستیک بیشتر در اثر یک فعالیت خود ایمنی رخ می دهد که در آن سیستم ایمنی به سلول های بنیادی در مغز استخوان حمله می کند. سایر دلایل بالقوه می تواند شامل مصرف داروهای خاص، قرار گرفتن در معرض مواد سمی و تغییرات ژنتیکی ارثی باشد. کم خونی آپلاستیک همچنین بر تولید گلبول های سفید و پلاکت ها تأثیر می گذارد. بنابراین، افراد مبتلا به این نوع کم خونی با کمبود گلبول های سفید خون و پلاکت نیز مواجه می شوند.
تعداد کم گلبول های سفید خون می تواند منجر به عفونت های مکرر شود، این در حالی است که سطوح پایین پلاکت ها می‌تواند باعث کبودی یا خونریزی شود. سایر علائم کم خونی آپلاستیک شامل بثورات پوستی و حالت تهوع است.
-
کم خونی ناشی از التهاب یا یک بیماری مزمن
در این نوع کم خونی علت اصلی یک نوع التهاب در بدن است. التهاب می تواند نحوه عملکرد بدن را تحت تاثیر قرار دهد. به عنوان مثال، افراد مبتلا به این نوع کم خونی ممکن است:
- با وجود داشتن مقدار زیادی آهن ذخیره شده، سطح آهن در خون آن ها پایین باشد.
- اریتروپویتین کمتری تولید می‌شود، هورمونی که در کلیه‌ها ساخته شده و تولید گلبول های قرمز را تحریک می‌کند.
- مغز استخوان به خوبی به اریتروپویتین پاسخ نمی دهد
- طول عمر گلبول‌های قرمز خون کوتاه تر از حد طبیعی است، یعنی سریع تر از جایگزین شدن می میرند.
بسیاری از بیماری ها می توانند منجر به این نوع کم خونی شوند. به عنوان مثال، می توان به سرطان، بیماری های خودایمنی، بیماری مزمن کلیوی، عفونت هایی مانند HIV یا سل و بیماری های دستگاه گوارش اشاره کرد.
مواد غذایی مفید برای کم خونی
نیاز روزانه به ویتامین و آهن بسته به جنسیت و سن متفاوت است. زنان به دلیل از دست دادن آهن در دوران قاعدگی و رشد جنین در دوران بارداری به آهن و فولات بیشتری نسبت به مردان نیاز دارند.
-
آهن
افراد بالای 50 سال تنها به 8 میلی گرم آهن در روز نیاز دارند. در صورتی که سطح کافی آهن را تنها از طریق رژیم غذایی دریافت نمی‌کنید، ممکن است به مصرف مکمل آهن نیاز داشته باشید.
مواد غذایی سرشار از آهن عبارتند از:
- جگر مرغ و گاو
- گوشت بوقلمون
- گوشت قرمز مانند گوشت گاو
- غذای دریایی
- غلات غنی شده
- جو دوسر
- عدس
- لوبیا
- اسفناج
-
فولات
فولات شکلی از اسید فولیک است که به طور طبیعی در بدن وجود دارد. افراد بالای 14 سال روزانه به 400 میکروگرم فولات غذایی (mcg/DFE) نیاز دارند. برای زنان باردار یا شیرده، میزان مصرف توصیه شده به ترتیب به 600 میکروگرم / DFE و 500 میکروگرم / DFE در روز افزایش می‌یابد.
نمونه‌هایی از غذاهای غنی از فولات عبارتند از:
- جگر گاو
- عدس
- اسفناج
- لوبیا
- مارچوبه
- تخم مرغ
-
ویتامین B12
مقدار توصیه شده روزانه ویتامین B12 برای افراد بزرگسال، 2/4 میکروگرم است. جگر گاو و صدف دو مورد از بهترین منابع ویتامین B12 هستند.
سایر منابع غذایی حاوی ویتامین B12 عبارتند از:
- ماهی
- گوشت
- طیور
- تخم مرغ
- سایر محصولات لبنی
برای افرادی که به اندازه کافی ویتامین B12 را از طریق رژیم غذایی دریافت نمی‌کنند، به صورت مکمل در دسترس است.
درمان کم خونی
درمان کم خونی به دلیل اصلی آن بستگی دارد. به عنوان مثال، اگر کم خونی ناشی از یک بیماری زمینه‌ای باشد پزشک ابتدا آن بیماری زمینه‌ای را درمان خواهد کرد. به احتمال زیاد با درمان بیماری زمینه‌ای، کم خونی نیز برطرف می شود.
کم خونی ناشی از دریافت ناکافی آهن، ویتامین B12 یا فولات در رژیم غذایی را می توان با مکمل های غذایی درمان کرد. در برخی موارد، اگر B12 به درستی از دستگاه گوارش جذب نشود، ممکن است نیاز به تزریق باشد. پزشک با متخصص تغذیه برای شما رژیم غذایی را در نظر می‌گیرد که حاوی مقدار کافی از ویتامین ها، مواد مغذی و معدنی مورد نیاز بدن است.
در برخی موارد، اگر کم خونی شدید باشد پزشک ممکن است از داروهایی به نام محرک های اریتروپونزیس برای افزایش تولید گلبول های قرمز در مغز استخوان استفاده کند. این داروها مشابه با هورمون اریتروپویتین عمل می کنند.
اگر خونریزی شدید رخ دهد یا سطح هموگلوبین خیلی پایین باشد، ممکن است نیاز به تزریق خون باشد. در انتقال خون، شما خون اهدایی را از فردی با گروه خونی مشابه خود دریافت خواهید کرد.
کلام آخر
کم خونی وقتی رخ می دهد که تعداد گلبول های قرمز در خون کمتر از حد معمول باشد. در اینصورت، اکسیژن رسانی به بافت ها و اندام ها کمتر می شود و ممکن است فرد علائمی مانند خستگی، ضعف و تنگی نفس را تجربه کند.
یکی از شایع‌ترین علل کم خونی کمبود مواد مغذی مانند آهن، فولات یا ویتامین B12 است. با این حال، کم خونی همچنین می‌تواند ناشی از خونریزی شدید و طیف گسترده‌ای از بیماری‌های زمینه‌ای باشد. اگر کم خونی درمان نشود، می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند. به همین دلیل است که اگر علائم کم خونی دارید، مهم است که با یک متخصص صحبت کنید.